δίκαιος

-α και -η, -ο και δίκιος, -α, -ο (AM δίκαιος, -α, -ον)

Ι. 1. αυτός που κρίνει δίκαια, που απονέμει δικαιοσύνη σύμφωνα με τους νόμους και τη λογική («ο δίκαιος κριτής γυρεύει να χωρίσει το δίκαιο από το άδικο»)

2. ο νόμιμος («δίκαιος κληρονόμος»)

3. ο αμερόληπτος («δίκαια κρίση», «δικαία βουλή», «δίκαιη παρατήρηση», «δικαία βάσανος», «δίκαιη εξέταση»)

4. σωστός, κανονικός, ταιριαστός («δίκια ζύγια», «δίκαιος έπαινος», «αἱ ἑκατὸν ὀργυιαὶ δίκαιαι»)

5. δικαιολογημένος, «δίκια αφορμή», «δίκαιη οργή», «δίκαιη αγανάκτηση»)

6. (απρόσ. έκφρ.) «είναι δίκαιο να...», «δίκαιον ἐστι»

αρχ.

1. αυτός που πειθαρχεί σε έθιμα, σε θεσμούς πολιτισμού («ὑβρισταί τε καὶ ἄγριοι οὐδὲ δίκαιοι»)

2. εκείνος που τηρεί τις υποχρεώσεις του απέναντι στους ανθρώπους και στους θεούς («δίκαιος καὶ ὅσιος»)

3. (για νόμο) αυτός που έχει θεσπισθεί με νόμιμη, κανονική διαδικασία

4. κανονικός, συμμετρικός («δίκαιον σχῆμα σώματος», «ἵππος δικαίαν τὴν σιαγόνα ἔχων»)

5. (για ζώα) εξημερωμένος κατάλληλος («ἵππον δίκαιον ποιεῑσθαι»)

6. (για αγρό) εύφορος, αποδοτικός

7. πραγματικός, άξιος τού ονόματος («δίκαιος συγγραφεύς»)

8. φρ. α) «δικαίη ζόη» — κανονικός τρόπος ζωής, αναγνωρισμένος ως έντιμος

β) «ἐπὶ ῥηθέντι δικαίῳ» — για κάτι που ειπώθηκε σωστά

γ) «δίκαιός εἰμι ἰέναι» ή «δίκαιός ἐστι ἄρχειν» — είναι δίκαιο να, έχω το δικαίωμα να... II. το ουδ. εν. ως ουσ. το δίκαιο και δίκιο (AM δίκαιον)

1. ό,τι είναι σύμφωνο με τον νόμο, ηθικό, ορθό («το άδικο δίκαιο κάμνουσι»)

2. η δικαιοσύνη

3. νόμιμη απαίτηση, δικαίωμα («το δίκιο του μ' αναλαμπή και φλόγα τό γυρεύει», «θα βρω το δίκιο μου»)

νεοελλ.

το δίκαιο

1. το σύνολο τών κανόνων που διέπουν τις σχέσεις τών μελών μιας κοινωνίας

2. η νομική επιστήμη

3. φρ. α) «δίκαιον εξ υποκειμένου» — το δικαίωμα

β) «γραπτό δίκαιο» — οι νόμοι

γ) «άγραφο δίκαιο» — εθιμικοί, παραδοσιακοί κανόνες δικαίου

δ) «με το δίκιο του» — δίκαια, σωστά

ε) «τού δίνω ή τού ρίχνω δίκιο» — κρίνω ότι σωστά έπραξε κάτι ή εγείρει μιαν αξίωση

στ) «παίρνω το δίκιο μου πίσω» — εκδικούμαι αυτόν που μέ αδίκησε

ζ) «να πούμε και τού στραβού ή και τού φτωχού το δίκιο» — να υποστηρίξουμε και τού ανίσχυρου τις αξιώσεις ή να αναγνωρίσουμε και κάτι καλό μέσα στα τόσα κακά

η) «το δίκαιο τού ισχυροτέρου» — οι ισχυροί παρουσιάζουν τις αυθαιρεσίες τους ως νόμιμες

θ) «κοιμήθηκα τον ύπνο τού δικαίου» — ήρεμα και βαθιά·|| μσν.

1. δικαιοδοσία

2. δικαστική απόφαση

3. συνήθεια

(αρχ) φρ. «ἐκ τοῡ δικαίου» — δίκαια

III. (το ουδ. πληθ. ως ουσ.) τα δίκαια και τα δίκια (AM δίκαια)

1. οι δίκαιες απαιτήσεις και αξιώσεις

2. τα νόμιμα δικαιώματα

αρχ.

φρ.

1. «τὰ πρὸς ἀλλήλους δίκαια» — οι αμοιβαίες υποχρεώσεις

2. «ἐπὶ συγκειμένοις τισὶ δικαίοις» — υπό ορισμένους όρους

IV. επίρρ. δικαίως και δίκαια (AM δικαίως)

1. με δίκαιο τρόπο

2. σύμφωνα με το δίκαιο.

[ΕΤΥΜΟΛ. < *δίκα-ιος < δίκη. Η αρχική σημ. τού επιθ. δίκαιος ήταν «αυτός που τηρεί, πειθαρχεί, συμμορφώνεται προς τα έθιμα και τους θεσμούς» Όμ. απ' όπου προήλθε η σημ. «ισόρροπος, συμμετρικός» (για άρμα). «ακριβής, κανονικός» και αργότερα «σωστός, ορθός, αυτός που κρίνει δίκαια» τόσο με την ηθική όσο και με την νομική έννοια τού όρου.

ΠΑΡ. δικαιοσύνη, δικαιώνω (AM δικαιώ)

αρχ.

δικαιότης

αρχ.-μσν.

δικαιωτήριον.

ΣΥΝΘ. (Α' συνθετικό) δικαιοδότης, δικαιοκρίτης, δικαιοπραγία, δικαιοφανής, δικαιόφρων αρχ. δικαιοκτόνος, δικαιολόγος, δικαιονομία, δικαιονομώ, δικαιόπολις, δικαιοπραγής μσν.-νεοελλ. δικαιοφύλακας (Μ -φύλαξ)

νεοελλ.

δικαιόγραφο, δικαιοδόχος, δικαιοπάροχος, δικαιοπραξία, δικαιούχος. (Β' συνθετικό) ακριβοδίκαιος, ακροδίκαιος, φιλοδίκαιος

αρχ.

ορθοδίκαιος, χειροδίκαιος

νεοελλ.

ισοδίκαιος].